Ta Stekia: Istories Agoraiou Politismou

Με τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Αθήνα, αρχίζει ο εποικισμός του Πειραιά από νησιώτες και το μικρό ψαροχώρι αρχίζει να μεταμορφώνεται. Βρισκόμαστε στα μέσα της δεκαετίας του 1830, όταν ιδρύεται ο Δήμος του Πειραιά και όπως σε κάθε λιμάνι πρώτο μέλημα είναι ο περιορισμός της παραβατικότητας και της πορνείας. Ο τόπος εξοβελισμού σύμφωνα με το εκ Γαλλίας δόγμα της «ανοχής και επιτήρησης» προσδιορίζεται, πέρα από το νεκροταφείο του Αγίου Διονυσίου, σε μια ελώδη περιοχή από την οποία είχε πάρει το όνομά της. Τα «Βούρλα», στο περιθώριο του αστικού τοπίου αλλά και της ηθικής ζωής, εγκαινίαζαν την ανάδυση μιας άγριας πόλης με «ενδημικά στοιχεία» τους καβγάδες, τα ναρκωτικά, την εξαθλιώση και τον αγοραίο έρωτα.

Το αυτοκίνητο, με την έλευσή του στην Ελλάδα, όρισε (μαζί με το ποδόσφαιρο) το απόλυτο σύμβολο της ανδρικής ταυτότητας. Αυτή η παραδοχή μετέτρεψε αυτόματα το συνεργείο αυτοκινήτων ως τον κατεξοχήν ανδροκρατούμενο χώρο. Ο «μάστορας», που κληρονόμησε την τέχνη του από τον πατέρα, το θείο, τον αδελφό, ήταν ο οικοδεσπότης που, μαζί με τους βοηθούς του, δημιούργησαν μια «μικροκοινωνία», ένα ιερό άβατο, στο οποίο δεσπόζει η αγάπη και το μεράκι για το αυτοκίνητο. Οι χώροι αυτοί από ελάχιστοι στην αρχή, αυξήθηκαν σημαντικά και εμφανίστηκαν σε κάθε γειτονιά της πρωτεύουσας, αλλά και της υπαίθρου στη συνέχεια. Σταδιακά, τα συνεργεία χωρίστηκαν στα γενικά, που εξυπηρετούσαν όλα τα αυτοκίνητα, στα εξειδικευμένα που ειδικεύονταν σε συγκεκριμένες μάρκες αυτοκινήτων και, τέλος, στα εξουσιοδοτημένα, τα οποία εμφανίστηκαν πολύ αργότερα και όρισαν τα πιο «απρόσωπα» συνεργεία.

Η δημόσια τρόμπα νερού για την τροφοδοσία των πλοίων που τοποθετείται στο λιμάνι του Πειραιά τη δεκαετία του 1860, παραφράζεται στη συνέχεια σε «Τρούμπα». Το κέντρο της περικλείεται από τις οδούς Φίλωνος, Νοταρά, Σκουζέ και 2ας Μεραρχίας, ενώ ανέκαθεν υπήρξε πολυφυλετική, πολύβουη και πολυπρισματική: το καμάρι του Πειραιά, κατά τις πρωινές ώρες και η ντροπή του, κατά τις βραδινές. Ως σημαντικό εμπορικό σημείο, εκεί φιλοξενούνταν καταστήματα, ναυτιλιακές επιχειρήσεις και δικηγορικά γραφεία. Από την άλλη, λειτουργούσαν, παράλληλα, οίκοι ανοχής και καμπαρέ. Αυτή η αμφισημία του χώρου δημιουργούσε ένα δίπολο νομιμότητας και παραβατικότητας, κοινωνικής αποδοχής και απόρριψης, κατασκευάζοντας κοινωνικά δύο αντιθετικούς μικρόκοσμους που συνυπήρχαν: των ευυπόληπτων νοικοκυραίων και επιχειρηματιών, από τη μία και του «υπόκοσμου» του λιμανιού, από την άλλη.

Αμερική, δεκαετία του ’50. Tο ευρέως γνωστό και αγαπημένο windsurfing δίνει τη θέση του στο νεοφερμένο «skateboard». Μια ξύλινη σανίδα, με τέσσερις μικρούς πλαστικούς τροχούς, γίνεται το νέο μέσο «διαφυγής» από την αστική συμβατικότητα και το skating συνδέεται με τρόπο μοναδικό με την κουλτούρα του δρόμου. Οι πρώτοι Έλληνες skaters αρχίζουν να τσουλάνε στους δρόμους της Θεσσαλονίκης και της Αθήνας στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Έρχονται σε επαφή με τα «Αμερικανάκια» της Γλυφάδας (οι γονείς των οποίων εργάζονταν στην Αμερικανική Βάση), κοπιάρουν τα τρικ τους και αναζητούν εναγωνίως (από όσους φίλους έρχονται από το εξωτερικό) τις μαγικές σανίδες!

Εν αρχή ήταν η «σφαιρίστρα των Αρρηφόρων». Το παιχνίδι που έπαιζαν τα νεαρά κορίτσια, που έπλεκαν το πέπλο της θεάς Αθηνάς και μάλλον από εκεί έλκει την καταγωγή της και η λέξη σφαιριστήριο. Στη συνέχεια, η μπάλα κύλησε, τα παιχνίδια πολλαπλασιάστηκαν μέχρι που κάποια στιγμή οι Γάλλοι ευγενείς, με πρώτο τον Λουδοβίκο τον 11ο, έβαλαν τις μπάλες σ’ ένα τραπέζι, έφτιαξαν τοιχώματα, το έντυσαν με ύφασμα και κάπως έτσι γεννήθηκε το μπιλιάρδο. Στην Ελλάδα, θα φτάσει μαζί με τις αποσκευές του βασιλιά Όθωνα, αλλά γρήγορα θα βγει από τα ανάκτορα και θα απλωθεί σε καφενεία και γειτονιές, όπως παντού στον κόσμο, ενώ από το 1928, η χώρα αποκτά μάλλον από τύχη και τη δικιά της βιομηχανία μπιλιάρδου. Τη δεκαετία του ’50 το μπιλιάρδο μαζί με το ξύλινο ποδοσφαιράκι και το φλίπερ στη συνέχεια, τον Elvis και τους Beatles, βρίσκει στέγη στα σφαιριστήρια, τους τόπους ονείρου και αμφισβήτησης για τους νέους της εποχής και γίνεται ταυτόχρονα το απόλυτο σύμβολο της αλητείας και του τεντιμποϊσμού.

Στο πλάι των αθηναϊκών δρόμων ξεφυτρώνουν οι μικρές επαρχιακές πατρίδες. Είναι τα καφενεία επαρχιωτών, που στέκουν περήφανα για να υποδεχτούν τους θαμώνες τους. Οι χώροι αυτοί δημιουργήθηκαν από τους ιδιοκτήτες τους για να ανακουφίσουν τη νοσταλγία από την έλλειψη της πατρίδας και να ενώσουν εσωτερικούς μετανάστες και ντόπιους. Έτσι, μέσα από τα καφενεία, οι θαμώνες τους δημιουργούν μεταξύ τους εκλεκτικές συγγένειες και ισχυρούς δεσμούς φιλίας. Εδώ ο ένας ξέρει τον άλλον με το μικρό του όνομα. Ο καθένας έχει τη δική του θέση σ’ αυτό το ξεχωριστό θεωρείο! Τα καφενεία αποτελούν κάτι σαν τη Μικρή Βουλή, στην ημερήσια διάταξη της οποίας κυριαρχούν φλέγοντα θέματα: ποδόσφαιρο, πολιτική, νέα της γειτονιάς, καλαμπούρια. Πιθανή απουσία των «συμμετεχόντων» δημιουργεί ανησυχία στην αρχή και ενεργοποιεί έναν συναγερμό αληθινού ενδιαφέροντος, στη συνέχεια.

Γύρω από την προέλευσή του οι απόψεις διίστανται. Άλλοι το προτιμούν σκέτο, ενώ άλλοι με πληθώρα συστατικών και θερμίδων. Ένα είναι σίγουρο: Το σουβλάκι καλώς ή κακώς τείνει να μετατραπεί στο εθνικό μας φαγητό! Δεν είναι τυχαίο που οι παιδικές, εφηβικές και ενήλικες γαστρονομικές μας μνήμες και αναφορές είναι στενότατα συνδεδεμένες με το σουβλάκι. Είναι αυτό που ικανοποιεί την πείνα για τον εργάτη, τον εργένη, τον οικογενειάρχη, τον φοιτητή, τη γιαγιά και το εγγόνι της, τον μετανάστη, ακόμη και τον τουρίστα που επισκεπτόμενος το οβελιστήριο αποτίει τον δικό του γευστικό φόρο τιμής σ’ αυτό το ανυπέρβλητης γευστικής αξίας «φαγητό δρόμου»! Τα σουβλατζίδικα δεν λείπουν από καμία γειτονιά. Από τις πιο λαϊκές, μέχρι τις πιο αστικές, αυτοί οι χώροι εστίασης συγκεντρώνουν πιστό κοινό που καταφεύγει στο καλαμάκι ή στο τυλιχτό, αναζητώντας κάτι γρήγορο και εύγευστο για τις δύσκολες ώρες!

Οι χώροι όπου παίζεται η μουσική jazz μοιάζουν με μουσικά παρεκκλήσια. Οι πιστοί-θαμώνες τους προσέρχονται με ευλάβεια για να παρακολουθήσουν τους μουσικούς να επιδίδονται σε μια ύψιστη μυσταγωγική τελετή. Στην Ελλάδα, το μπαρ του Μπαράκου, στην Πλάκα, που άνοιξε τις πόρτες του στις αρχές της δεκαετίας του ’70, αποτέλεσε το απόλυτο στέκι όσων αγαπούσαν την jazz. Εκεί λάμβαναν χώρα συναντήσεις και μουσικοί πειραματισμοί που κατέληγαν σε πρωτόγνωρα ακούσματα. Επρόκειτο για μια παρέλαση καταξιωμένων καλλιτεχνών και παθιασμένων για τη μουσική ανθρώπων, η οποία μετέτρεψε τον συγκεκριμένο χώρο σε φυτώριο ανάδειξης νέων ταλέντων αλλά και Κρυφό Σχολειό ενός νέου μουσικού είδους που στην Ελλάδα βρισκόταν ακόμη στα σπάργανα. Στις αρχές της δεκαετίας του ’80, το μπαρ του Μπαράκου κλείνει, ενώ έχουν ήδη αρχίσει να εμφανίζονται τα νέα jazz στέκια (Ινστιτούτο Γκαίτε, Half Note κ.ά.) και να σχηματίζονται τα πρώτα συγκροτήματα του συγκεκριμένου είδους.

Αν παρομοιάζαμε την κάθε γειτονιά μ’ ένα λιμάνι, τότε το ψιλικατζίδικο θα ήταν, δικαιωματικά, ο φάρος της. Το εν λόγω κατάστημα δεσπόζει σε κάθε γειτονιά και αποτελεί βασικό στοιχείο της. Ανεξάρτητα από το αν το συναντήσεις στο κέντρο της πόλης ή στα περίχωρά της, αν βρίσκεται σε λαϊκή ή σε αστική περιοχή, ικανοποιεί ανάγκες που γεννά η καταναλωτική μας κοινωνία. Ο ψιλικατζής είναι ο πλησίον μας. Σ’ αυτόν θα απευθυνθεί ο περαστικός που ξέμεινε από τσιγάρα, η μητέρα που πηγαίνει το παιδί της στο σχολείο, ο συνταξιούχος για να μάθει τα νέα της ημέρας. Ωστόσο, ο «άνθρωπός μας» είναι εκεί για εμάς όχι μόνο για να μας προμηθεύσει με τα απαραίτητα, αλλά και παρέχοντας καταφύγιο σε κλειδιά και φακέλους μέχρι να τα λάβει ο παραλήπτης τους. Μας ξέρει καλά, αφού γνωρίζει την εφημερίδα που προτιμούμε να διαβάζουμε, τα τσιγάρα που μας αρέσει να καπνίζουμε, την αγαπημένη μας σοκολάτα. Ο ψιλικατζής ή η ψιλικατζού ακούν πολλά και λένε λίγα.

Στα τέλη της δεκαετίας του ’60, όταν ήδη η καλλιτεχνική γενιά του Woodstock βρίσκεται στο προσκήνιο του παγκόσμιου μουσικού στερεώματος και στο απόγειο της κοινωνικής αναγνώρισης, ένα νέο μουσικό είδος αναδύεται από τα έγκατα μιας υπόγειας, σκοτεινής αναγκαιότητας που προσπαθούσε εναγωνίως να εκφραστεί. Οι εκφραστές της Metal μουσικής σκηνής δεν είναι άλλοι από τους Black Sabbath, τους πατριάρχες αυτού του ιδιαίτερου κινήματος που δείχνει να «προσηλυτίζει» στρατιές πιστών. Πρόκειται για ένα μουσικό ρεύμα που κόντρα στον κομφορμισμό και τον καθωσπρεπισμό και διαθέτοντας ήχο τραχύ, σκληρό, μεταλλικό, πρόκειται να συμπαρασύρει τους νέους της εποχής! Σταδιακά πληθαίνουν οι καλλιτέχνες και οι μπάντες της metal, ενώ αρχίζουν να διαφοροποιούνται και τα είδη της, με αποτέλεσμα οι φυλές του metal να είναι πολυπληθείς και διαφορετικές μεταξύ τους!

Τα πρώτα θερινά σινεμά κάνουν την εμφάνισή τους στις αρχές του αιώνα, ανθίζουν την δεκαετία του 30 και θριαμβεύουν την δεκαετία του 60 ταυτίζοντας την ύπαρξή τους με την απόλυτη ψυχαγωγία. Δεν είναι υπερβολή να πούμε πως αυτές οι «έξοδοι κινδύνου» από τη συμβατικότητα της ζωής αποτελούν κομβικό σημείο κάθε γειτονιάς που τις αποζητά διαχρονικά και σταθερά. Οι μικροί και μεγάλοι θεατές ταυτίζονταν με τους ήρωες της μεγάλης οθόνης αντιγράφοντας τους βηματισμούς, τα γυαλιά τους, την αμηχανία, τον τρόπο που καπνίζουν, που ντύνονται και φιλιούνται. Ο κινηματογράφος ήταν ένα παράθυρο στον κόσμο και το θερινό σινεμά το δροσερό αεράκι απέναντι στην ξηρασία της καθημερινής ζωής του Έλληνα. Είτε το συναντήσει κανείς να ξεφυτρώνει μέσα από πολυκατοικίες, είτε βρίσκεται σε επαρχιακή πόλη, ακόμη αν πλαισιώνει μια λαϊκή συνοικία ή απλώς μοιάζει με το στολίδι μιας αστικής γειτονιάς σίγουρα είναι μια «Όαση μέσα στη Ζούγκλα».

Άνθρωπος και νερό μπορούμε να πούμε πως συνδέονται με μια σχέση διαχρονική και διαπολιτισμική. Έτσι από την αρχαία μυθολογία και τις θρησκείες ανά τον κόσμο μέχρι τα σύγχρονα ρεύματα της κοινωνικής βιολογίας και ψυχολογίας το νερό εμφανίζεται ως σύμβολο της ζωής και του θανάτου, του εξαγνισμού και της καθαρότητας της ψυχής, συνδέεται με την χαλάρωση και την αναψυχή, αλλά ταυτόχρονα αποτελεί και ίσως τον σημαντικότερο συνδετικό δεσμό του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον. Για αυτό και η έννοια της πισίνας δεν εξαντλείτε στο γνωστό στις μέρες μας ιδιωτικό σύμβολο πλουτισμού και επίδειξης.