Geert Mak - In Europa

Overzicht van wat er in de hele serie te zien zal zijn. De nieuwe eeuw begon vol hoop en enthousiasme.: Nooit meer oorlog! Werk en eten voor iedereen! Hoe anders liep het. De twintigste eeuw zou één van de gruwelijkste ooit worden. Het volk kreeg de macht in handen en zou die macht keer op keer afstaan aan steeds weer nieuwe onbetrouwbare leiders.

Als je de tegenstellingen van de nieuwe eeuw zou moeten tonen moest je afreizen naar twee keizerlijke steden. In Berlijn werd de moderniteit met wild, ongeremd enthousiasme omarmd Keizer Wilhelm's Berlijn moest het nieuwe Duitsland verbeelden, groter, sterker, beter. In Wenen ondertussen wil de oude Keizer Franz Josef niets van dit alles weten. In zijn Biedermeier idylle sluit hij zich af voor de ophanden zijnde veranderingen. Maar in de kelders en kroegen van de Keizersstad was de rot al ingezet. De mislukte schilder Adolf H kon haast niet wachten tot de veranderingen kwamen.

De Eerste Wereldoorlog zou in één klap een eind maken aan al het optimisme waarmee de eeuw begonnen was. Op 28 juni schiet de Servische boerenzoon Gavrilo Princip in Sarajevo de Habsburgse kroonprins Franz Ferdinand dood. Zes weken later staan de legers tegenover elkaar. In Wenen vindt Mak de kleinzoon van de vermoorde Franz Ferdinand. In Sarajevo ontmoet hij in het kapotgeschoten voormalige Joegoslavië Mile Princip, de achterneef van de dader. Zijn oudoom is, afhankelijk van hoe de politieke wind waait, dan weer held, dan weer terrorist.

Al snel na het uitbreken van de oorlog blijkt dat het conflict niet het verfrissende robbertje knokken is dat men had verwacht. Men graaft zich in en begint een lange, langzame doodsstrijd waarbij men naar steeds nieuwere manieren zoekt om de tegenstander te vernietigen. Mak reist af naar Ieper, België, waar de littekens van de oorlog negentig jaar na dato nog steeds zichtbaar zijn.

1916. De oorlog sleept voort, op de eerste dag van het offensief aan de Somme vallen bijna 60.000 slachtoffers aan Engelse zijde alleen. Wanhopig probeert men een doorbraak te forceren maar ondanks de komst van het nieuwe geheime wapen, de tank, blijft men hopeloos vast zitten. Oproepen van pacifisten als Ernst Friedrich om"de oorlog de oorlog te verklaren" worden overschreeuwd in het wapengekletter. Mak reist af naar Bovington, de rustplaats voor Brits geweld, en naar de Somme, de plek waar het Britse Rijk haar "best and brightest" verloor. Als altijd zorgde de oorlog voor veel technologische snufjes. Mooie, zoals plastische chirurgie, maar vooral lelijke als mosterdgas, vlammenwerpers en: de tank. In Bovington in Engeland staat een tankmuseum, zoals alleen Engelsen dat kunnen neerzetten. De conservator Willey is getrouwd met de tank. Maar interessanter is de legerbasis eromheen, waar dagelijks tankveteranen uit Irak rondjes rijden en oefenen. Eens per week zijn ze in het museum om voor bezoekers demonstraties te geven en om van de oude tanks te leren hoe ze hun moderne tanks moeten pimpen. De tankoorlog van toen en die van nu blijkt niet zo heel erg anders te zijn. In Frankrijk groef een boer een tank op uit de modder en zette hem in zijn schuurtje. Geert Mak reist door het front van Noord Frankrijk aan de hand van filmbeelden van filmer Geoffrey Malins, die "De slag aan de Somme " filmde. In een hotelletje aan de Somme gruwelen Duitse oorlogstoeristen bij de foto's van de vader van Tommy Spree. Zijn pamflet 'Krieg der Kriege', een afschuwelijke fotoreeks van frontsoldaten die zo misvormd waren dat je niet begrijpt dat ze nog kunnen leven, werd overal verboden, omdat het de mensen thuis een te realistisch beeld van de oorlog zou geven.

Het ziet er slecht uit voor het Franse leger in 1917, het lijdt enorme verliezen en kan geen enkele vooruitgang boeken. In de loopgraven muiten de soldaten en masse en slechts grootschalige executies weten de manschappen weer in het gareel te krijgen. Om haar bondgenoot te steunen stuurt de Russische tsaar duizenden van zijn soldaten naar het westelijk front. Vanuit de franse loopgraven moeten zij vernemen hoe langzaamaan hun thuisland in een chaos verwordt.

In Rusland ging het ondertussen werkelijk mis. De smadelijke nederlagen tegen de Duitse legers brachten het wankele regime van Tsaar Nicolaas II een fatale slag toe. Het leger desintegreerde, de economie lag plat en een bonte verzameling van revolutionairen, ruziezoekers en doemsprekers vulden de straten van Sint-Petersburg. Een van hen was Vladimir Iljitsj Oeljanov, een communist die later beter bekend zou staan als Lenin. Vanuit zijn ballingsoord Zürich vertrok hij via Stockholm en Helsinki naar de Tsarenstad. Zijn aankomst, zo wil het verhaal, was een Grote Gebeurtenis. Lenin’s komst zou het begin van de Oktober Revolutie inluiden. Precies zoals we dat nog steeds terugvinden in de oude Sovjetpropaganda. Met name de films van Eisenstein tonen Lenin als een leider en verlosser, iemand waar men al die tijd al had gewacht. Geert Mak reist af naar Sint-Petersburg om er achter te komen wat er van dat verhaal, en van de werkelijke gebeurtenissen, is overgebleven.

De onrust na het verlies duurt voort in Duitsland. De nederlaag zet alle tegenstellingen op scherp en slechts één enkele man lijkt de zaak bij elkaar kunnen te houden: Walter Rathenau. Als deze man in 1922 door rechtse extremisten wordt vermoord lijkt er voor Duitsland niemand meer te zijn die het land kan redden.

Alles waar Hitler in de jaren dertig van droomde had Mussolini al in de jaren '20 bereikt. In zijn geboorteplaats Predappio staat nog steeds het graf van il Duce. De man die Italië na jaren van gefnuikte ambities weer haar trots terug gaf. Dat hier veel geweld voor nodig was deert de meeste bewoners en bezoekers van het dorp nauwelijks. Mussolini's graf blijft een bedevaartsoort voor Italianen die terug verlangen naar de tijd dat hun land een echte, krachtige natie was.

In de woelige jaren na de moord op Rathenau ontstaat er uit de wanorde een nieuwe stadscultuur in het bankroete Berlijn. Dit waren de "Goldene Jahren Zwanzig" waar het culturele leven floreerde voordat Hitler de macht zou grijpen in 1933. Niet ordelijk en martiaal, zoals de oude keizer het zich had voorgesteld, maar juist wild en hedonistisch. Het was dansen op de vulkaan, iedereen wist dat de "gouden jaren" van Berlijn niet eeuwig konden blijven. Maar juist die wetenschap leek de Berlijners alleen maar aan te vuren voor zolang het nog kon duren. We volgen Wolfgang Rothe, die de grootste filmcollectie van het Berlijn in de jaren twintig heeft. Hij zag Berlijn als een smeltkroes van allerlei culturen, bruisend en vol leven. Het waren geen jaren van echt goud, maar eerder vergulde jaren. Sebastian Haffner heeft in zijn boek Geschichte eines Deutschen. Erinnerungen 1914-1933 minutieus beschreven hoe de sfeer in de stad was, hoe de ramp, dat het nazisme heette, aangevoeld had kunnen worden. Duitsers hadden ongelovig en geschokt gereageerd bij publicatie van het boek. Het gevoel "Wir haben es nicht gewüsst" heerste toen al. In aflevering 10 gaan we terug naar het jaar 1929, naar Berlijn, een plek waar een gebrek aan orde was, een plek waar de Weimar-republik ongeliefd was, en de ecomische crisis uitbrak, een voorbode voor Hitlers opkomst.

Stalin was aan de macht en dat betekende voor velen een leven in de goelags of zelfs het einde daarvan. Iedereen kon gezien worden als een " enemy of the people", een vijand van het communisme. Zoals het jongetje Pavlik, die zijn eigen vader aangaf bij de politie.

De burgeroorlog in Spanje leeft meer dan ooit, meer dan het rechtse deel van de natie lief is. In massagraven door heel spanje liggen nog 35000 vermisten, 'rooien' die op mysterieuze wijze verdwenen, niet alleen tijdens de oorlog, maar ook onder Franco's dictatuur. Hun kleinkinderen hebben nu de handen ineen geslagen om hen op te sporen en een waardige begrafenis te geven.

In 1937 opende Hitler in München het Haus der Deutschen Kunst. Binnen kon je alleen die kunst bekijken die de Führer had goedgekeurd. Een klein eindje verderop was een tentoonstelling met het werk dat hij verafschuwde - de zogeheten Entartete Kunst - met werk van onder anderen Marc Chagall, Wassily Kandinsky en Otto Dix. Kijk eens naar Hitler’s wereld door de ogen van de kunstschilder die hij eigenlijk had willen worden. Al in zijn allereerste tekeningen van een pleintje in Wenen liet hij een modern huis dat hem niet beviel gewoon weg. Alsof het nooit bestaan had. Zo zou hij ook aan zijn duizendjarig rijk werken, als de kunstenaar die weg zou gummen wat hem niet beviel.

Hoe kon het dat goed opgeleide mensen uit keurige burgerlijke milieus, mensen van goede smaak, vielen voor de schreeuwerige lelijkheid van het nazi-bewind? Wat trok ze aan in zo’n pervers regime? In dit deel proberen hun kinderen die onmogelijke vraag te beantwoorden. Wat bezielde de adellijke vader van de voormalige Duitse president Richard von Weizsäcker? Waarom bleef hij als hoog Duits diplomaat tot het eind van de oorlog op zijn post? Wat dreef Baldur, de vader van Richard von Schirach? Hij was de zoon van een intendant bij de Weimarse opera en ontwikkelde zich tot de grote man achter de Hitler Jugend.

Tot ver in de jaren zeventig deden de Fransen alsof zij in de oorlog en masse bij de fameuze Résistance hadden gezeten. In werkelijkheid steunde de meerderheid van de Franse bevolking het Vichy-regime van Maarschalk Pétain dat een derde van het land bestuurde, maar in feite naar de pijpen van de Duitsers moest dansen. Uit eigen beweging kondigde Pétain het Statut Juif af, dat alle joodse burgers tot tweederangs Fransen veroordeelde. In deze aflevering het verhaal van Markies Fernand de Brinon, graag geziene gast in hoge nazi-kringen en daarom benoemd tot ambassadeur van het Vichy-regime in het door de Duitsers bezette Parijs. Zijn privé-situatie was ongemakkelijk: de Markies was getrouwd met een joodse vrouw en had twee joodse stiefkinderen. Met een van hen, Bernard Ullmann, reizen we terug naar het Vichy-Frankrijk van toen. Een pijnlijke zoektocht door het Franse geheugen.

Vanachter de tekentafels van de ovenbouwers van de firma Topf und Söhne konden de ingenieurs uit het raam de schoorstenen van Buchenwald zien walmen. De rook kwam uit de door hen ontworpen ovens. Ook in Auschwitz en Bergen-Belsen werden de lichamen verbrand in de allernieuwste ovens van Topf und Söhne. Superzuinige verbrandingsinstallaties, die 24 uur per dag doordraaiden op het lichaamsvet van de lijken zelf. Was je fout als je voor Topf werkte? Had je moeten weigeren de ovens in Auschwitz te onderhouden? En sprak je over wat je in die kampen zag ’s avonds thuis, aan tafel?

De slag bij Stalingrad zou de eerste nederlaag voor Hitler worden en daarmee een keerpunt in de oorlog. De Russen zijn terecht trots op hun overwinning, die miljoenen burgers en soldaten het leven kostte. Maar toch is er iets vreemds aan de manier waarop de Russische veteranen zich de oorlog herinneren. Dat Stalin voor de oorlog nog een vriendschapsverdrag met Hitler gesloten had, kan niemand zich meer herinneren. Dat ze in 1941 bijna door de Duitsers onder de voet gelopen werden ook niet. Laat staan dat iemand nog weet hoe ze tekeer zijn gegaan in Polen. De geschiedenis is vanaf de eerste dag na de slag bij Stalingrad door Stalin en zijn propagandamachine zorgvuldig herschreven.

In 1943 maakte een verliefde dorpsfotograaf een gewaagde foto van de beeldschone Lili Steinmüller. Gewaagd vanwege haar schaarse kleding, maar nog gewaagder omdat hij Pools was en zij Duits. Lili was één van de Duitse ‘kolonisten’ die door Himmler naar Oost-Polen werden gestuurd. Hier, in het zogeheten Generalgouvernement, moest het eerste modelgebied komen van de Duitse Nieuwe Orde. Eerst werden de lokale Joden afgemaakt, toen de Polen weggejaagd, hun kinderen afgepakt en naar Duitsland afgevoerd voor Germanisierung. Twee jaar na de komst van Lili’s familie nemen de Russen de macht over. Wat is er met Lili gebeurd? Een onmogelijke zoektocht door de Poolse bossen langs de grens met Oekraïne naar een dorpje achter een vergeten moeras bij het Russische Smolensk.