The Iron Century

De man die de Oranjes het liefst willen vergeten: Lodewijk Napoleon, onze eerste koning, een Fransman.

Een splinternieuw koninkrijk - en geen cent te makken. Zo staat Nederland er voor in 1814. Willem I aan de slag, zijn natie moet mee met de andere Europese machten. Het land gaat op de schop, wordt klaargemaakt voor een nieuwe tijd. Er komen kanalen, wegen, spoorlijnen… Alleen: hoe moet dit alles betaald worden? Telkens duikt daarbij op de achtergrond een vrouw op: Johanna Borski, weduwe van een vermogende bankier, bereid om risico's te nemen die anderen niet aandurven.

Nederland, 1818. Bedelaars en dronkaards, weesjes en ontheemde gezinnen ontsieren het straatbeeld. Het prille koninkrijk staat er slecht voor. Een reeks mislukte oogsten heeft een groot deel van de bevolking in de armoede gestort. Wat te doen met al die paupers? Bij gebrek aan een verzorgingsstaat moet het initiatief komen van kerk en welgestelden. Verreweg het meest ambitieuze project om armoede en moreel verval de wereld uit te helpen, is de Maatschappij van Weldadigheid van Johannes van den Bosch.

Willem Albert Scholten begint in 1850 in Foxhol in Groningen met een fabriekje voor aardappelmeel, in een gebied dat is gedoemd tot armoede. Zijn imperium groeit in 50 jaar uit naar 21 fabrieken, waarvan een tiental over de grens, tot in Pruisen en Rusland aan toe. Voorloper Scholten is de eigenaar van de eerste multinational in Nederland. Hij was een visionair, die alles kreeg waar hij zijn zinnen op zette. Tot de wal het schip keert. In deze aflevering gaat Hans Goedkoop op zoek naar de geschiedenis van Scholten en de vergeten weelde in het Nederlandse noorden.

De vrouwenbeweging vindt haar wortels in de 19e eeuw, een eeuw die alles behalve vrouwvriendelijk was. Deze strijd begint niet op de barricades, maar in huiskamers en wordt gevoerd door keurige, vaak ongetrouwde dames uit hogere kringen. Deze werden geacht thuis te zitten en zeker geen betaalde werkzaamheden te verrichten.

De Rotterdamse haven, pijler van de Nederlandse economie, ontstaat in de 19e eeuw. Met dank aan de bijna vergeten zakenman Lodewijk Pincoffs. Hij is het die samen met vriend en bankier Marten Mees de oude elite en gemeente mee weet te krijgen in een unieke publiek-private samenwerking. Hij bouwt de havens van Feijenoord en bruggen en spoorlijnen worden dwars door de oude stad aangelegd. Rotterdam verandert van een slaperige provinciestad in een wereldhaven.

Bijna iedereen heeft wel eens gehoord van het Sarphatipark en de Sarphatistraat in Amsterdam. Maar bijna niemand weet meer wie Samuel Sarphati was. De arts, die in de 19e eeuw niet kon aanzien dat zijn patiënten stierven door smerig drinkwater en ziektes als cholera. Sarphatie bedenkt de poep- en vuilnisophaaldienst, start een broodfabriek voor de armen in de stad en wil van Amsterdam weer een stad met grandeur en stijl maken.

Na eeuwen van onderdrukking krijgt rooms-katholiek Nederland in de loop van de 19e eeuw steeds meer vrijheden terug. Er ontstaat onder de katholieken een hernieuwd zelfvertrouwen. Architect Pierre Cuypers, bekend van het Rijksmuseum en het Amsterdamse Centraal Station, speelt een cruciale rol bij het vormgeven van dat nieuwe zelfbewustzijn.

Je kunt het je nauwelijks meer voorstellen, maar aan het eind van de 19e eeuw is Enschede één van de grotere textielsteden van Europa. In een rap tempo heeft het zich ontwikkeld van een boerengemeenschap en piepkleine handelsstad tot een mondiaal handelscentrum. Presentator Hans Goedkoop kruipt in de huid van een 19e eeuwse wever. Het blijkt een heftige ervaring, waar hij van in de war raakt.

In de late 19e eeuw voltrekt zich een revolutie op wetenschappelijk gebied. Er worden door Nederlanders ontdekkingen gedaan die voorgoed het inzicht in de wereld om ons heen veranderen. Het gaat over materie en licht, over de evolutie van de mens.

Na Thorbeckes grondwet van 1848 is het Abraham Kuyper die de kleyne luyden een stem geeft. Door een eigen krant op te richten, een eigen school, een eigen universiteit, een eigen partij en kerk. De wereld in het klein. Een grandioos organisator, en uitvinder van een nieuwe politiek die massa’s aan zich weet te binden door politiek leiderschap. Maar zeker niet geliefd bij iedereen. Kuyper krijgt tegenspel van een cartoonist uit Groningen, Albert Hahn, die Kuyper op grove wijze neerzet en op zijn manier de massa wil bespelen.

Tegen het einde van de 19e eeuw moet het Nederlandse leger in Indië alle zeilen bijzetten in Atjeh, één van de laatste gebieden in de uitgestrekte Indische archipel die het gezag van het gouvernement niet aanvaardt. Dankzij de eerzuchtige en briljante generaal Van Heutsz lukt het uiteindelijk om de Atjehse krijgsheer Toekoe Oemar te verslaan en de Atjehese bevolking te onderwerpen.

Aan het einde van de 19e eeuw is er alle reden voor optimisme. Stijgende welvaart, verbetering van de positie van de vrouw, verheffing van de lagere standen. Nederland is in een eeuw tijd onherkenbaar veranderd maar is deze moderne samenleving ook niet te massaal, te technisch en te lawaaierig geworden?