Geert Mak - In Europa

Al ver vóór de val van Hitler werd Europa tussen Stalin en het Westen verdeeld. Zo kregen de Russen Polen en Tsjechoslowakije, maar dat wist lang niet iedereen daar. Toen de burgers van Warschau in opstand kwamen tegen de Duitsers, smeekte hun radioman twee maanden lang om hulp. Hij snapt nu nog niet waarom het Russische leger geen vinger uitstak toen de Duitsers heel Warschau in puin legden. De Amerikanen hadden Praag fluitend kunnen innemen. Maar ze deden het niet, de stad was beloofd aan de Russen. Toch staat bij de viering van de bevrijding tegenwoordig de kleinzoon van generaal Patton als eregast op het podium. Beneden hem wordt zijn grootvader nagespeeld door een Tsjech in een origineel Amerikaans uniform. Soms moet je de geschiedenis een handje helpen.

Het Nazi-monster is overwonnen, maar wat te doen met de Duitsers? Bestaat er zoiets als een recht op wraak? Het Duitse volk krijgt er hoe dan ook ongenadig van langs tegen het einde van en in de eerste jaren na de oorlog. Kun je hierover spreken zonder de slachtoffers van de Holocaust tekort te doen? Sasza Malko, de pools-joodse researcher van In Europa, komt in opstand: De Duitsers hebben volgens hem tot in de achtste generatie nog drie keer zoveel pijn verdiend. Toch gaat hij mee naar een oud-officier van het Russische leger die het jarenlange stilzwijgen verbreekt en vertelt over de massale verkrachtingen door zijn soldaten van Duitse vrouwen. Waren het “incidenten” of een bewuste vernedering van de vijand? En wat te denken van “morale bombing”, de geallieerde tactiek om Duitse steden – zoals Dresden – net zolang te bombarderen tot de bevolking op zijn knieën om genade zou smeken? Over smerige methoden in de strijd tegen een smerige vijand.

In het Oostenrijkse Bleiburg slachtten Tito’s partizanen aan het eind van de oorlog meedogenloos tienduizenden ongewapende tegenstanders af. De slachtoffers waren merendeels Ustasha’s, Kroatische fascisten die de kant van Hitler hadden gekozen en honderdduizenden doden op hun geweten hadden. In Kroatië liggen twee dorpjes, slechts van elkaar gescheiden door een riviertje genaamd De Verbinding. Het ene dorp is Servisch, het andere Kroatisch. Het is er vredig, maar er zijn nog talloze rekeningen te vereffenen. Met harde hand wist Tito ook hier meer dan veertig jaar lang zijn “Broederschap en eenheid” op te leggen. Maar na zijn dood was er maar weinig nodig of de tegenstanders van toen bouwden weer door aan hun ketting van steeds maar weer nieuw en gruwelijk verleden.

Hoe lang zou het duren voordat Europa kon leven met de schande van de jodenvervolging? Lange tijd verdrongen de Europese landen hun eigen aandeel in de Holocaust – sommige zijn er nog steeds niet klaar mee. In Israel kwamen voor het eerst sinds jaren de “Avengers” bij elkaar voor een reünie: een groepje inmiddels bejaarde joodse mannen en vrouwen, die vlak na de oorlog de Holocaust wilden wreken door het drinkwater van 6 miljoen Duitsers te vergiftigen. Het was ze bijna gelukt. Zo daadkrachtig als de Avengers waren, zo aarzelend was Europa met het erkennen van het joodse leed. In Europa maakt de grote “ontkenning-rondreis”. Te beginnen in Duitsland, waar de geschiedenisboekjes op school tot het begin van de jaren zestig ergens na Kaiser Wilhelm ophielden. Op school leerde je nauwelijks iets over de nazi’s. In Nederland werd de joodse gemeenschap aangespoord om een erkentelijkheidsmonument op te richten – als dankbetuiging aan het heldhaftige land dat driekwart van zijn joodse bevolking had laten afvoeren. Tegelijkertijd wees de gemeente Amsterdam het verzoek tot het plaatsen van een bescheiden plaquette ter nagedachtenis van de omgekomen Joden af. In Oostenrijk gaf bondskanselier Vranitsky pas in 1992 in een moedige rede toe dat zijn land zich niet als slachtoffer van Hitler kon blijven afficheren. In werkelijkheid had Oostenrijk de Nazi’s enthousiast gesteund. Zelfs in het Poolse Auschwitz wordt tot op de dag van vandaag gestreden over de vraag wie daar nu het meest geleden heeft. Israelische en Poolse gidsen vertellen er soms elk een ander verhaal.

In 1948 werd het glasfabriekje van Jirzi Horak’s vader door de communisten onteigend. Na de val van de Muur in 1991 krijgt hij de fabriek terug. Maar hij krijgt niet alles terug. De huizen die erbij hoorden zijn voor een habbekrats opgekocht door partijkopstukken. De turbine midden op het terrein is vergeven aan een amateur-uitvinder, die dreigt zich met een hooivork toegang te verschaffen. Jirzi begint een hopeloze strijd in het dorp om de fabriek weer op te starten. Maar het dorp is op zijn hoede. De communisten van toen zitten weer gewoon vooraan in de kerk. Niemand wil nog aan de vernedering van 40 jaar communisme herinnerd worden. Hoogstens die ene partijvoorman, die – nog altijd op dicteersnelheid – roept dat hij zich nergens voor hoeft te schamen.

Wat nu een grote Brusselse moloch is, een blikkerend glazen kantoorcomplex, begon ooit met een klein groepje idealisten in Luxemburg. Het doel was glashelder: Nooit meer oorlog! Leve de beschaving! De kinderen van de geestelijke vaders van de Europese beweging waren de eerste echte Europeanen. Drie van hen zijn nog bevriend en vertellen over dat eerste Europese schooltje, de droom van hun ouders toen. Wat is er over van die oorspronkelijke Europese idealen? Gaat het alleen nog maar om de economie? Waar staat Europa voor? Die vraag zorgt voor dagenlange verwarring in het glazen Europa van Brussel. Om de Europese gedachte aan de man te brengen, laten de PR-mensen van de Europese Unie in Kosovo een Europa-circus rondtoeren, een media-roadshow die de burgers ertoe moet brengen de Europese idealen te omarmen. Een postmodern beschavingsoffensief in een land waar niemand nog de straat opgaat zonder voortdurend over zijn schouder te kijken.

Heel Nederland stond te trappelen om na de Hongaarse opstand van 1956 een vluchteling uit het door de Sovjet-Unie zo bruut onderdrukte land op te nemen. Ook in het ouderlijk huis van Geert Mak nestelde zich een Hongaars echtpaar met wat koffers op zolder. Het zou er maanden naar goulash ruiken. Het was het hoogtepunt van de Koude Oorlog. Chroestjov had kort tevoren in een rede erkend dat er onder Stalin 'massamoorden' hadden plaatsgevonden. Hij sprak van een 'terreurbewind'. Het was een grote schok voor de gelovigen in heel Oost-Europa: de Grote Leider bleek een meedogenloze tiran. In Polen en Hongarije kwamen de burgers in opstand. In Budapest liep een vreedzame demonstratie uit op een heuse volksopstand. In het stadje Mosonmagyarovar schoot het leger op de demonstranten, waarna in hevige straatgevechten een aantal van de schutters door de bevolking werd gelynchd. Op 4 november 1956 sloegen Russische tanks de opstand hardhandig neer. Sindsdien regeerde in Mosonmagyarovar de angst en ook na de val van het communisme zou het nooit meer zo worden als het was geweest.

De ene kolonie na de andere verovert zijn onafhankelijkheid na de Tweede Wereldoorlog. Toch roept president De Gaulle in een beroemde toespraak in 1958: “L’Algérie, c’est la France!”. Toch stapte het Franse leger na een jarenlange guerrillastrijd op. Tot grote woede van de “Pieds Noirs”, de nakomelingen van arme sloebers uit heel Europa die hun geluk hadden gezocht in de Franse kolonie. Die moesten vluchten naar Frankrijk, een land waar ze vaak nog nooit geweest waren. De stokoude generaal Aussaresses was de eerste die een boekje open deed over de manier waarop de Fransen probeerden om Algerije te behouden. Hij verloor meteen zijn medailles. Maar zijn martel- en contraguerrilla-technieken zouden de blauwdruk vormen voor de latere ‘War on Terror’ van George W. Bush.

Het verhaal van oud-Stasi-officier Hagen Koch, die op de Friedrichstrasse de plek laat zien vanwaar hij als 21-jarige soldaat met witte verf een dikke streep door de stad moest trekken. Precies op die streep zou in de weken daarna de beroemde Berlijnse muur verrijzen. Het was een wanhopige poging van de DDR-leiding om de uittocht naar het westen te stoppen. De DDR werd een reservaat, waar achter prikkeldraad en wachttorens gesleuteld werd aan de nieuwe "socialistische mens". Hagen Koch zou bij de bouw van verschillende generaties Muur betrokken zijn. Steeds nieuwe pogingen om het "reservaat" nog beter van de buitenwereld af te sluiten. In dat DDR-reservaat kreeg filmregisseur Winfried Junge de opdracht om het ontstaan van die "nieuwe mens" op film vast te leggen. Hij begon op een schooltje in het modeldorp Golzow, waar hij een groepje kinderen zou blijven volgen. Meer dan 40 jaar, 18 films lang. Maar van de uitverkoren kinderen bleken er maar weinigen voor "nieuwe mens" in de wieg gelegd. Of het moest Gudrun Klitzke zijn, de dochter van een van de belangrijkste politieke leiders van het dorp. Zij schopte het zelfs tot burgemeester. Maar met de val van de muur in 1989 kwam aan de droom van die "nieuwe mens" een abrupt einde. En tegen de nieuwe spelregels die na de Duitse eenwording gingen gelden, bleken Gudrun en de meeste inwoners van het DDR-modeldorp niet opgewassen.

Voor de inmiddels roemruchte jaren zestig is Geert Mak zelf natuurlijk de ideale hoofdpersoon. Die kwam in 1965, zoals hij zelf zegt als "braaf gereformeerd speculaasje" uit Friesland naar het woeste en woelige Amsterdam om daar te gaan studeren. Middenin de tijd van hippies, provo, revolutie en vrije sex, maar ook van Vietnamprotesten, opstand tegen het gezag en baas in eigen buik. Mak reist door zijn eigen geschiedenis, van Amsterdam naar Frankrijk en Duitsland. Over de noodzakelijke afrekening met het recente verleden, de oorlog en de verstikkende jaren vijftig. De samenleving kraakte in haar voegen. Van het vrolijke Amsterdam naar de Parijse studentenopstand van 1968 en ten slotte naar Duitsland waar het protest vergeleken met Amsterdam zo "humorloos" was, eerder verbeten en grimmig dan "ludiek". Hier zou ook het eerste dodelijke slachtoffer vallen in de confrontatie met de politie. "Als ik mezelf, zoals ik toen was, nu zou tegenkomen, zouden we flink ruzie gekregen hebben", zegt Mak nu. "Vooral over mijn politiek toen wat simpele kijk".

De twee leiders van de Anjerrevolutie – de coup die de dictator van Portugal ten val bracht – waren in alles elkaars tegenpool. Vitor Alves was de bedachtzame, bij wie de jarenlange koloniale oorlog in Afrika zijn sporen had achtergelaten. Otelo Saraiva de Carvalho was de typische revolutionair, charmant en met een vlotte babbel. Allebei betaalden ze een hoge prijs voor hun deelname aan de staatsgreep. Vitor moest zijn eigen schoonvader verraden, die onder de dictator opperbevelhebber was van de marine. Otelo werd zo links dat zijn eigen kameraden zich gedwongen zagen hem gevangen te zetten. Na de coup droomden ze in Portugal even van een land waarin alles van iedereen zou zijn. Boeren bezetten het land van de grootgrondbezitters, arbeiders de fabrieken. Maar lang zou het linkse avontuur niet duren.

Op 18 oktober 1977 kwam er een eind aan een krankzinnige kruistocht die West-Duitsland tien jaar lang op haar grondvesten had doen schudden. In de beruchte Stammheim-gevangenis in Stuttgart pleegde de leiding van de Rote Armee Fraktion - Andreas Baader, Gudrun Ensslin en Jan Carl Raspe - zelfmoord. Voor sommigen, zoals RAF-symphatisante Rosemarie Priess, was het alsof ze haar ouders verloor. Voor filmmaker Volker Schlöndorff was het het einde van een illusie. Hoe kon het dat de gewelddadige akties van Baader-Meinhof zo lang op zoveel sympathie mochten rekenen in links-intellectueel Duitsland, maar ook in de rest van Europa? Was dat alleen maar toe te schrijven aan de (late) verwerking van de oorlog? En wat was de rol van Oost-Duitsland? De actieve RAF-leden kregen er schietoefeningen en les in springstof-techniek. Er zou een speciaal deurtje zijn geweest in de Berlijnse Muur, waardoor de RAF-leden er vrij in en uit konden. De Stasi bood een aantal moegestreden RAF-leden onderdak aan in de DDR. Daar begonnen ze onder valse naam een nieuw leven als brave Oostblok-burger. Pas na de val van de muur werden ze ontdekt.

Voor "Rooie Danny" – de bijnaam van de militante stakingsleider Dave Douglass uit het Engelse mijnwerkersdorpje Hatfield – was het in 1984 erop of eronder. Margaret Thatcher wilde voor eens en voor altijd de macht van de vakbonden breken. En Douglass wist dat ze daarvoor een keiharde strijd zou aangaan met het mijnwerkersgilde. Het werd een bloedige staking die op zeker moment het karakter kreeg van een binnenlandse oorlog, met ware veldslagen. Duizenden bobbies en mijnwerkers sloegen voor het oog van de televisie-camera's op elkaar in. Thatcher's pers-secretaris Sir Bernard Ingham windt er achteraf heen doekjes om: Het was een strijd om de macht. Who is ruling Britain? That is the question. De vakbonden of de minister-president? Op een gegeven moment sprak Thatcher zelf over de mijnwerkers als The Enemy Within – de Vijand van binnenuit. Een benaming die mijnstaker Pat Bennett diep griefde. Want hij was niet vies van een robbertje vechten, maar het ging tenslotte om zijn baan en zijn gezin. Uiteindelijk won Thatcher de strijd en moesten de mijnwerkers onverrichterzake weer aan het werk na een jaar van ontberingen, honger en kou. Veel van de mijnen gingen dicht. In Hatfield kunnen de oud-mijnwerkers hun collega’s die toen tijdens de staking tóch aan het werk gingen nog steeds niet vergeven.

In 1986 vloog een deel van de kerncentrale in het Oekraiense Tsjernobyl de lucht in. Grote radioactieve wolken trokken over heel Europa. De autoriteiten probeerden de ramp dagenlang voor de buitenwereld en de eigen bevolking verborgen te houden. Het ongeluk zou het einde van de vermolmde en verstarde Sovjet-Unie inluiden. Igor Kostin was de eerste fotograaf die de verwoeste centrale fotografeerde. Hij is ook een van de weinige journalisten van toen die de dodelijke dosis radioactieve straling heeft overleefd. Vasili, de man van Ludmila Litvinjenko, was een van de brandweermannen die direct na de ramp de brand probeerde te blussen. 17 dagen later overleed hij in een ziekenhuis in Moskou. Zijn lichaam viel letterlijk uit elkaar. Zijn vrouw Ludmila was zwanger toen, de baby zou het niet overleven. Rondom Tsjernobyl is een gebied met een straal van 30 km rondom de centrale tot verboden zone verklaard. Voor honderd, duizend of misschien wel 20.000 jaar - niemand weet hoe lang. Een aantal van de oude bewoners is inmiddels illegaal naar hun boerderijtjes teruggekeerd. En in de reisburo's van Kiev kun je - als je zou willen - inmiddels dagreizen boeken naar de centrale en de verlaten spookstad Prypiat.

Op eerste Kerstdag 1989 werden de boerendictator Nicolae Ceausescu en zijn vrouw Elena na een klungelig proces, dat nog geen twee uur duurde, tegen de muur gezet en doodgeschoten. Het werd allemaal gefilmd en wereldwijd op tv uitgezonden. Met deze schokkende standrechtelijke executie rolde Roemenië totaal onvoorbereid het kapitalisme binnen. Twee van de soldaten uit het vuurpeleton vertellen in detail hoe die executie toen in zijn werk ging. Eén van hen, Lourentiu Stefanescu, is nu een succesvol zakenman met acht winkels. En hij is niet de enige die goed geboerd heeft na de revolutie. Maar veel van zijn landgenoten verdienen tegenwoordig minder dan 150 euro per maand en verlangen terug naar de goeie oude tijd van Ceausescu. Het lijkt alsof ze voor het gemak de onderdrukking en voedselschaarste uit die tijd vergeten zijn. De dissidente dichter Mircea Dinescu kondigde in 1989 op de tv giechelend de nieuwe vrijheid aan. Nu is hij teleurgesteld over de resultaten van de "revolutie": In de parlementszaal zitten dezelfde gezichten als 20 jaar geleden. En volgens Dinescu hebben vooral zij hun zakken goed gevuld.

Stanislav Shuskevitsj was eigenlijk gewoon hoogleraar natuurkunde aan de universiteit van Minsk in Wit-Rusland. Hij had niks met politiek. Maar tijdens een avond vol vrolijkheid haalden vrienden hem over zich kandidaat te stellen voor de Opperste Sovjet. Met een hoofd vol wodka beloofde hij zich niet terug te zullen trekken, als hij onverhoopt gekozen zou worden. Tot zijn stomme verbazing werd hij de dag erop gekozen en voor hij er erg in had, was hij president van Wit-Rusland. Vier maanden na zijn aantreden ondertekende hij samen met Boris Jeltsin en de Leonid Kravtsjoek, de premier van Oekraine, een document dat de Sovjet-Unie in een klap opblies. De drie leiders zagen geen heil meer in het voortbestaan van de Sovjet-Unie. Ze werden onafhankelijk. Niet lang daarna werd Gorbatsjov tot ontslag gedwongen. Hij kon geen baas zijn van een niet meer bestaand land. Natuurlijk was de aktie van Shuskevitsj c.s. niet de enige reden waarom de Sovjet-Unie ineenstortte. In de jaren tachtig was onder de nieuwe openheid van Gorbatsjov al een golf van opstandigheid en kritiek ontstaan. Vooral onder de jeugd. Kunstenaars, schrijvers, dichters en muzikanten bekritiseerden het bewind. Het hele communistische system werd op de korrel genomen. De opstandige muzikant Misja Borzykin maakte hit na hit met bijtende titels als "De vis rot bij de kop" of "Pappa is een fascist". Niets was meer heilig. Uiteindelijk maakte het communisme plaats voor de keiharde vrije markt. Leningrad werd St. Petersburg en de rebelse muzikanten van toen werden goed verdienende commerciële artiesten. Maar Borzykin bleef wie hij was. Op zijn kleine eenkamerflatje werkt hij nu aan zijn twaalfde album: "Déja Vu". En met hetzelfde enthousiasme waarmee hij toen het communisme te lijf ging, richt hij nu zijn sarcasme tegen de "KGB-kliek van Poetin".

De Bosnisch-Servische journalist Goran Trkulja ontvluchtte in 1992 de oorlog in Joegoslavië. Werken in zijn vak was er levensgevaarlijk geworden. Hij kreeg asiel in Nederland. Nu, 17 jaar later, onderneemt hij een reis langs zijn voormalige collega’s. Hij heeft een lijst met louter pijnlijke vragen. Waarom bleven ze doorwerken? Probeerden ze serieus te weten te komen wat van belang is? En schreven ze dat ook op? Durfden ze dat, konden ze dat? Kwamen ze daarbij ook maar in de buurt van de waarheid? Over journalistiek als eerstelijns-geschiedschrijving. Met die eeuwig terugkerende vraag: Bestaat er zoiets als de absolute waarheid? Geert Mak en Goran Trkulja reizen gezamenlijk terug naar Nederland. Peinzend over de eeuw die achter ons ligt en de rol van de geschiedenis daarin, zakken ze de Rijn af naar de haven van Rotterdam. Daar wachten twee bekenden uit de serie Geert Mak op: Stalinkenner Orlando Figes en Jörg Friedrich, die een nieuwe, controversiële visie gaf op de geallieerde bombardementen op Duitsland. Aan hen de vraag: Als iets geschiedenis is geworden, is het daarmee dan ook de waarheid?